MEKKE:

Mekke, Hicaz bölgesinde dağlarla çevrili bir vadide yer alır. Su kaynaklarının sınırlı olması ve stratejik geçiş yolları üzerinde bulunması nedeniyle kentin tarihi önemini arttırmıştır. İslami gelenek, Hacer ve İsmail’e Allah tarafından verilen mucizevi su kaynağı Zemzem kuyusunun Mekke’nin yerleşime açılmasının temel sebebi olduğunu söyler. Bunların yanı sıra Mekke’nin çevresi ‘’haram bölge’’ ilan edilmişti ve bu bölgede savaş, kan dökmek yasaktı. Bu durum, kabile çatışmalarının ortasında Mekke’yi güvenli bir sığınak ve ticaret merkezi yaptı. Kabe’nin de çok sayıda puta ev sahipliği yapması, farklı kabilelerin burayı kendi tanrıları için merkez olarak görmesine yol açtı ve dolayısıyla Mekke, Arap kabileleri arasında nötr ve güvenli bir buluşma noktası oldu. Bunun yanı sıra Kabe’nin dokunulmazlığı Mekke’yi barış ve müzakere bölgesi haline getirmiş ve dokunulmaz bir nokta olmuştur. Dini açı dışında bakmak gerekirse de Mekke, ekonomik açıdan Arap Yarımadası’nın kuzey-güney ticaret yollarının kesişiminde bulunuyordu; bu nedenle Mekke, sadece bir kutsal merkez değil, aynı zamanda bir ticaret merkeziydi.

KABE:

İslami kaynaklara göre Kabe ilk olarak Hz. Adem tarafından yapılmıştır ve zamanla kaybolup, harap olmuş, Hz. İbrahim ve oğlu İsmail, Allah’ın emriyle Kabe’yi yeniden inşa etmişlerdi; Kabe basit taşlardan inşa edilen kare planlı bir yapıydı; çatısı yoktu, çevresi belirli taşlarla çevriliydi. Hz. İbrahim, insanları Allah’a kulluğa ve hacca davet etmiştir; bu yüzden Kabe, tevhid inancının simgesi olarak kabul edilir. İslami anlatının dışında modern tarihçiler, Kabe’nin İbrahim dönemine dair rivayetleri kutsal tarih anlatısı olarak görür; Kabe hakkındaki arkeolojik kanıtlar ise sınırlıdır. Ancak Mekke’nin en azından milattan birkaç yüzyıl önce Arap kabileleri arasında ortak bir kutsal merkez olduğu kabul edilir. Kabe’nin etrafındaki tavaf, kurban, hac ziyareti vb. ritüeller, İslam öncesi Arap dini pratiğinin bir parçasıydı ve İslam bu dini ritüelleri tevhid ekseninde dönüştürmüştür. Rivayetlere göre Kabe’de 360 put bulunuyordu ve en önemlileri Hubel, Lat, Uzza ve Menat idi. Kabe’nin bu özelliği Mekke’yi bütün Arap kabileleri için bir çekim merkezi haline getirdi. İslamiyet’in dışında cahiliye döneminde de insanlar belirli aylarda hac ibadetine benzer ritüeller yapıyordu; tavaf, kurban, saç kesme, ihrama benzer giysiler; bu ibadetler hem dini hem de sosyal-ekonomik bir buluşma vesilesiydi. Hz. Muhammed 35 yaşındayken Kureyş kabilesi Kabe’yi yeniden inşa etti. Bu sırada Hacerü’l-esved taşı yerine konulurken kabileler arasında kavga Muhammed’in hakemliği ile yatıştırıldı. Mekke’nin fethi (630) ile beraber Hz. Muhammed Kabe’deki putları kırdırdı, sadece Allah’a ibadetin yapılacağı tehvid merkezi haline getirildi; zemzem ve hac ibadeti bu dönemde İslami bir forma kavuştu. Erken halifelik döneminde yani Hz. Ebubekir ve Ömer zamanında Kabe korunmuş, hac ibadeti düzenlenmiştir; Hz. Osman zamanında da Kabe’nin örtüsü (kiswah) daha düzenli hale getirildi. Emeviler ve Abbasiler döneminde Kabe’nin örtüsü ve tamiratı devlet otoritesinin sembolü haline geldi. Her dönem hükümdarlar kiswah göndermeyi siyasi bir güç göstergesi olarak kullandı; özellikle Emeviler döneminde Mekke’de bazı siyasi çatışmalar yaşanmış, Kabe mancınıkla vurulmuş ve zarar görmüştür. Osmanlı döneminde ise Osmanlı sultanları Haremeyn’in (Mekke-Medine) hamileri olarak Kabe’nin bakım ve kiswah masraflarını üstlendi; 16. Yüzyıldan itibaren Mekke’ye her yıl ‘’Sürre Alayı’’ adı verilen yardım kafileleri gönderdi.

KABE’DEKİ GÖREV TARİHİ:

(Cahiliye Dönemi)

Sadanah: Erken rivayetlere göre Kabe’nin bakımı ve anahtarın muhafazası farklı kabilelerin elinden geçmiş; nihai olarak da Kureyş hattı ve Kusay’ın soyundan gelenlere geçmiştir. Bakım sorumluluğuna ve anahtarına sahip olan kabileler Kabe’nin açılıp-kapanması, iç temizliği vb. görevleri icra ederdi.
Siqaya ve Rifada: Kusay ve Kureyş düzeninde hac mevsimindeki ziyaretçilere su ve yemek sağlamak düzenli bir görev haline geldi: Siqaya (Zemzem ve su altyapısının sağlanması) ve sifada (ağırlama/ikram) olarak adlandırılan sorumluluklar kabileler arasında paylaştırıldı. Bu görev ayrımı hem sosyal adalet hem de kentin ekonomik canlılığı için anahtar işlevi gördü.
Dar al-Nadwa / Siyasi-Adalet Görevleri: Mekke’nin kamu düzenini gözeten meclis/şura kurumları aracılığıyla kabilelerarası ihtilaflar çözülür, hac güvenliği gözetilirdi.
Putlara/Ritüellere Bakım: Kabe cahiliye döneminde bir çok put barındırıyordu; bu putların korunması, adakların kabulü, törenlerin düzenlenmesi gibi görevler vardı.
(Erken İslam Dönemi)
Putların Kaldırılması / Kabe’nin tehvid yeri haline gelmesi: Mekke’nin fethi (630) ile Kabe’deki putlar kaldırıldı; Kabe İslam’ın merkezi, tavaf-hac ritüelleri tevhid çerçevesinde yeniden düzenlendi. Bu değişim put bakımı ve adak geliri gibi cahiliye döneminden kalma görevlerin kaldırılmasına sebep oldu.
Sudana/Sadana Geleneğinin teyidi: Hz. Muhammed döneminde, Kabe anahtarının Banu Abd al-Dar hattına verildiği rivayeti vardır; bugüne kadar bu aileye ait töreni anahtar-sahipliği geleneksel olarak sürülmüştür. Bu, görevlerin ‘’tamamen devletleşmediği’’, bazı töreni-mirasi haklarının korunduğunun tipik örneğidir.
Görevlerin Fiili Değişimi: Kabe temizliği, tavaf-ibadet düzeni gibi temel hizmetler Hristiyan veya Bizans stili bir merkezi idareyle değil, topluluk/şura ve kanaat önderleriyle yönetilirken; ilerleyen dönemlerde halifelerin resmi yetkileri artmaya başladı.

(Orta Çağ / Halifelikler / Mısır-Mamluk ve Osmanlı Dönemi)

Devletin Himaye Rolleri: Halifelikler, Mısır-Mamluk ve Osmanlı Sultanları Mekke-Medine’ye himayecilik rolü üstlendiler: Mali destek, kiswah gönderme, güvenlik ve hac yollarının gözetimi gibi. Bu Kabe’nin devlete soyut bir meşruiyet sağlama biçimiydi.
Sürre / Mahmal / Kiswah usulü: Ortaçağdan itibaren hükümdarlar ve devlet merkezleri, kutsal mekana hediyeler/kiswah göndermeyi resmi törenlerle yaptı. Bu törenler hem dini hem de diplomatik-siyasal işlevler taşıyordu.
(Modern Dönem)
Sudana / Bab-Bani-Shaiba: Kabe anahtarının geleneksel sahibi olan Al-Şeybi ailesi günümüzde de töreni anahtar sahipliğini sürdürmektedir; anahtar teslimi, Kabe açılış/temizlik törenlerinde ailenin sembolik-fiili rolü vardır. Bu görev devlet ile ilişiği olmaksızın mirası ve protokol ağırlıklıdır.
İmam / Hatip / Müezzin: Mescid-i Haram’ın imam ve müezzinleri genelde devlet tarafından atanır; kutsal mekanların dini hizmetleri profesyonel ve sürekli personelce yürütülür.
Mutawwif / Tawafa: Geleneksel olarak Mekke halkından çıkmış kişilerdir, hac/umre gruplarına rehberlik eden kişilerdi. Modern dönemde bu meslek profesyonelleşti: yetkilendirme, lisans, resmi
acentalar üzerinden hizmet; Mutawwifler grupları karşılama, ibadet rehberliği, konaklama-lojistik koordinasyonu sağlayan profesyoneller olarak görev yapıyor.
KABE’DEKİ GÖREVLER:
Sidaneh / Sadane: Kabe’nin anahtarının korunması, kapısının açılıp kapanması, iç temizlik ve bakımın yapılması görevidir; bu görev günümüzde de sürmektedir.
Siqaya: Hacılara ve ziyaretçilere Zemzem suyu ve içme suyu temin etme görevi.
Rifada: Hacılara yiyecek, barınma ve ağırlama hizmeti sağlama görevi.
İmamet: Mescid-i Haram’da namaz kıldırma görevi.
Hitabet: Hutbe okuma görevi; genelde aynı kişi imamlıkla birlikte yürütür.
Ezhan: Ezan okuma görevi; ilk müezzin Bilal-i Habeş idi.
Ghusl al-Ka’bah: Kabe’nin içinin belirli zamanlarda Zemzem ve gül suyu ile yıkanması görevi.
Hicabe / Hijabe: Kabe’nin girişinin, kapısının ve örtüsünün korunması; sadane görevi ile bağlantılıdır ve bazen aynı kişiler yürütür.
Haram Güvenliği: Kutsal bölgenin güvenliğini sağlama.
Muallim / Mutawwif: Hacılara ibadet rehberliği yapan kişiler.
Nazir al-Haram: Mescid-i Haram’ın idari sorumlusu, bakım ve düzen işlerinden sorumlu görevli.
Temizlik ve Bakım: Mescidin ve Kabe çevresinin temizliği, aydınlatılması, düzenlenmesi görevi.
Zemzem İdaresi: Zemzeum suyunun korunması, suyun dağıtımı, test edilmesi.
Kadı / Müftü: Mekke’deki dini meselelerde fetva verme ve yargı görevleri.
Hafiz al-Kiswah: Kabe örtüsünün muhafazası, taşınması ve takılmasıyla ilgilenen kişi.
Haras al-Haram: Mescid-i Haram’ın güvenliğini sağlayan muhafızlar.